ویروس یک عامل بیماری زای کوچک است که فقط در سلول های زنده یک ارگانیسم تکثیر می شود. واژه ویروس ریشه در زبان لاتین دارد و به معنای زهر یا هرگونه ماده سمی می باشد.
ویروس ها می توانند انواع شکل های حیات را، از جانوران و گیاهان گرفته تا میکروارگانیسمها، از جمله باکتریها و آرکیاها را آلوده کنند. میلیون ها نوع از ویروس ها در میان جانداران و در زیستگاه ها و مکان های مختلف وجود دارد و تا کنون بیش از ۶۰۰۰ گونه مختلف از ویروس ها به طور دقیق شناسایی و معرفی شده اند.
ویروس ارگانیسم زنده نیست، بلکه قطعه ای از نوکلئیک اسید است که درون یک پوشش پروتئینی (کپسید) محصور شده است. ویروس ها از باکتریها بسیار کوچکتر هستند و فقط با میکروسکوپ الکترونی قابل مشاهده اند. ویروس با استفاده از امکانات سلولی میزبان تکثیر می شود و فعالیت اصلی یاختههای میزبان را مختل می کند. ویروس ها بسیاری از جانوران و گیاهان و باکتریها را مبتلا می کنند اما فقط برخی از آن ها انسان را بیمار می کند. همچنین ویروس ها تنها در محیط خنثی در سلول های زنده تکثیر می شوند و انگل اجباری داخل سلولی می باشند. زیرا ویروس ها فاقد تمامی ویژگی های زیستی بجز فاز ژنتیک هستند، زیست شناسان تا اواخر سده گذشته آن ها را زنده نمی دانستند. ویروس ها رشد نمی کنند، حالت هومئوستازی ندارند و به دلیل نداشتن آنزیم های اصلی واکنش های متابولیسمی در آن ها رخ نمی دهد. فقط دو آنزیم در آن ها یافت می شود، آنزیم ATP و آنزیم رو نوشت بردار معکوس (مخصوص RNA دارها). البته امروزه با توجه به امکان کشت و تکثیر ویروس ها در شرایط آزمایشگاهی، تصور انگل اجباری بودن آنها دچار تردید است.
دانشمندان در مورد منشأ تکاملی ویروس ها تردید دارند. به نظر می رسد گروهی از ویروس ها از پلازمیدها تکامل یافته اند و منشأ تکامل گروه دیگر باکتری ها هستند. ویروس ها در تکامل گونه ها و انتقال افقی ژنها و در نتیجه نوترکیبی و ایجاد تنوع ژنتیکی نقش بسیار مهمی دارند.
در دهه های اخیر تحولات ویروس شناسی شروع به فاش کردن اطلاعاتی کرده است که نشان می دهد ویروس ها ممکن است موجود زنده باشند. یکی از این اکتشافات می می ویروس ها (mimiviruses) بودند؛ ویروس های غول پیکری با کتابخانه های ژنومی بزرگی که حتی از برخی از باکتری ها نیز بزرگتر بودند. برخی از ویروس ها مانند ویروس ابولا دارای تعداد کمی از ژن هفتم است. برخی از این غول ها دارای ژن های پروتئینه ای هستند که برای ساخت یک ویروس جدید لازم و ضروری هستند. بر اساس این موضوع، ناشناخته ماندن این قضیه دلیلی بر قرار دادن آن ویروس ها در طبقه بندی موجودات غیر زنده است.
به دلیل دارا بودن برخی از ویژگی های موجودات زنده و فقدان برخی دیگر از آن ویژگی ها، اخیراً دانشمندان ویروس ها را «موجوداتی در لبه حیات» یا به عبارت دیگر «خود تکثیر شونده ها» تعریف می کنند.
در طی زمانی که هنوز در درون یک سلول آلوده (میزبان) قرار نگرفته، یا در حال آلوده کردن یک سلول نیستند، ویروس ها به شکل ذراتی مستقل یک ویروس یا ویرون هایی وجود دارند که وجودشان عبارت است از: (i) ماده ژنتیکی، یعنی مولکول های طولانی DNA یا RNA که کد کننده ساختار پروتئین هایی که ویروس با آن عمل می کند است. (ii) یک پوشش پروتئینی، که کپسید نام دارد، که ماده ژنتیکی را احاطه کرده و از آن محافظت می کند؛ و در برخی موارد (iii) یک غلاف خارجی از لیپیدها. شکل و قیافه های این ذرات ویروس از فرم های ساده مارپیچ و بیست وجهی گرفته تا ساختارهای پیچیده تر متغیر است:
ویروس ها ممکن است کروی، مارپیچی یا چند وجهی باشند. یک ویژگی مخصوص ویروس های جانوری این است که یک پوششی از جنس غشا ی سلولی (پروتئین، لیپید و گلیکو پروتئین) دارند. این پوشش را از میزبان قبلی خود بدست می آورند و این بدان جهت است که ویروس های جانوری از طریق آندوسیتوز (درون رانی) وارد میزبان می شوند. ویروس هایی که به باکتری ها حمله می کنند، باکتریوفاژ نام دارند که از سایر ویروس های گیاهی و جانوری پیچیده ترند. این بدان علت است که شامل دو پوشش چند وجهی (به عنوان کپسید) و پوشش مارپیچی (به عنوان دم) می باشند.