مقدمه
رَمَضان یا رَمَضان المُبارَک نام نهمین ماه سال قمری که روزه در آن بر مسلمانان واجب است. بنا بر برخی آیات، قرآن در این ماه و در شب قدر نازل شده است. این ماه تنها ماهی است که نام آن به صراحت در قرآن کریم آمده و گرامی داشته شده است.
این ماه، نزد مسلمانان احترام و جایگاه ویژه ای دارد. از مهم ترین عبادت های این ماه، تلاوت قرآن، اِحیای شبهای قدر (شب زنده داری)، دعا و استغفار، افطاری دادن و کمک به نیازمندان است.
حضرت علی(ع)، نخستین امام شیعیان در بیست و یکم ماه رمضان به شهادت رسیده است.
نام رمضان
کلمه «رَمَضان»، مصدر از ماده «ر م ض» به معنای شدت گرما، ریگ سوزان و سوختن پا از گرمای زمین به کار رفته است. برخی لغت شناسان برآن اند که علت نامگذاری آن ماه خاص به رمضان، شدت گرمای فصلی است که ماه در آن قرار داشته است و این نامگذاری ارتباطی با تکلیف روزه ندارد زیرا تکلیف روزه پس از اسلام بر عهده مسلمانان گذاشته شد و رمضان پیش از اسلام نیز نام این ماه بوده است.
در منابع آمده است که نام رمضان به تنهایی گفته نشود و «ماه رمضان» باید گفت؛ زیرا یکی از اسماء الهی است.
ماه رمضان در قرآن
واژه رمضان یک بار در قرآن ذکر شده است[۴] و تنها ماهی است که نام آن در قرآن آمده است. شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِّلنَّاسِ وَبَینَاتٍ مِّنَ الْهُدَیٰ وَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْیصُمْهُ ۖ... (ترجمه: ماه رمضان [همان ماه ] است كه در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [كتابی] كه مردم را راهبر، و [متضمّن ] دلایل آشكار هدایت، و [میزان ] تشخیص حق از باطل است. پس هر كس از شما این ماه را درك كند باید آن را روزه بدارد، و كسی كه بیمار یا در سفر است [باید به شماره آن،] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بدارد]...)[ بقره–۱۸۵]
ماه رمضان در روایات
در عظمت و اعمال این ماه روایات فراوانی از معصومین(ع) نقل شده است. خطبه شعبانیه پیامبر در آخرین جمعه ماه شعبان، از روایات معروف در فضیلت ماه رمضان است. برخی از اوصاف و فضیلت های ماه رمضان که در روایات آمده است عبارت است از:
بنابر خطبه شعبانیه، مردم در آن به مهمانی خدا دعوت شده اند. شب قدر در این ماه است و بهتر از هزار ماه است. احیا و نمازگزاردن در یک شب از شبهای آن برابر با نماز هفتاد شب در ماه های دیگر است. ماه صبر است و پاداش صبر بهشت خداست. ماه همدردی است. ماهی است که روزی بندگان مؤمن افزون می شود. پاداش آنکه در این ماه مؤمنی را افطار دهد، با آزادکردن بنده برابر است.
ماه رمضان همنام یکی از نام های خداست
ماهی که اگر ارزش آن شناخته شود انسان آرزو می کند تمام سال رمضان باشد؛
ماه مغفرتی که اگر بنده ای در آن بخشیده نشود امیدی به آمرزش او در سایر ماه ها نیست؛
ماه نزول کتاب های آسمانی
ماه خدا
ماه رحمت و بخشایش الهی
ماه سوختن گناهان
ماه گشوده شدن درهای آسمان
ماه مضاعف شدن پاداشها
بهار قرآن
ماه بسته شدن درهای جهنم
ماه گشوده شدن درهای بهشت
ماه به زنجیر کشیده شدن شیاطین
بر اساس حدیثی از امام صادق(ع)، خوش اخلاقی در این ماه باعث ثبات قدم شخص بر روی پل صراط خواهد شد.
وقوع صیحه آسمانی در این ماه
در روایات آمده است «صیحه آسمانی» -که یکی از علائم ظهور امام زمان(عج) است- در این ماه اتفاق خواهد افتاد. برخی از روایات از کسوف خورشید در روز سیزدهم یا چهاردهم ماه رمضان و خسوف ماه در بیست و پنجم همان ماه به صورتی غیر منتظره خبر می دهد.
ماه نزول کتاب های آسمانی
بر اساس برخی روایات، قرآن کریم، انجیل، تورات، صُحُف و زبور در این ماه نازل شده اند.
تعیین آغاز و پایان رمضان
رمضان نیز مانند دیگر ماه های قمری با رؤیت هلال آغاز و با رؤیت هلال ماه بعد یا گذشت ۳۰ روز از هلال قبلی پایان می یابد. از جمله امور مستحب در آغاز ماه رمضان، استهلال هلال ماه است.
برخی احادیث، ماه رمضان را همیشه سی روزه دانسته و گروهی از فقهای قدیم بدان قائل بودند اما در مقابل، بعضی روایات بیان می کند که ماه رمضان همچون دیگر ماه ها در نوسان است؛ می تواند ۲۹ یا ۳۰ روزه باشد. بیشتر فقها قائل به این دیدگاه اند.
اعمال ماه رمضان
ماه رمضان مهمترین ماه عبادت مسلمانان است و در روایات، اعمال و عبادت های مختلفی برای این ماه نقل شده است. برخی از این اعمال مشترک اند و برای تمام روزهای ماه رمضان توصیه شده اند و برخی نیز اختصاص به روزهایی خاص دارند. تلاوت قرآن، شب زنده داری، نماز خواندن در شب های این ماه، صدقه دادن، اعتکاف در ده روز آخر و ... از اعمال این ماه شمرده شده است.
وقایع مهم ماه رمضان
اعلام ولایتعهدی امام رضا (ع) (۷ رمضان ۲۵۱ق)
درگذشت حضرت خدیجه (۱۰ رمضان ۱۰بعثت)
ولادت امام حسن مجتبی(ع) (۱۵ رمضان ۳ق)
غزوه بدر (۱۷ رمضان ۲ق)
شب قدر و نزول قرآن (شب ۱۹ رمضان یا ۲۱ رمضان یا ۲۳ رمضان ۱ بعثت)
فتح مکه (۲۰ رمضان ۸ق)
شهادت امام علی(ع) (۲۱ رمضان ۴۰ق)
در روایتی نزول کتاب های آسمانی صحف و تورات و انجیل و نیز قرآن در ماه رمضان دانسته شده است.
روز قدس
امام خمینی برای زنده نگه داشتن مسئلۀ فلسطین، آخرین جمعۀ ماه رمضان را روز قدس نامید. هر ساله در این روز، مسلمانان کشورهای مختلف در حمایت از مردم فلسطین راهپیمایی می کنند.
آداب و رسوم مردم
در جوامع اسلامی، آداب و رسوم ماه رمضان گوناگون و گسترده است.
آداب پیش از رمضان
خانه تکانی، نظافت مساجد، اماکن مذهبی، محله ها و بازارها در روزهای مانده به رمضان.
فراهم آوردن مواد غذایی و مایحتاج ماه رمضان
آشتی کنان
اعزام مبلغان به شهرها و آبادی ها برای بیان اصول و احکام شرعی
مراسم کلوخ اندازان؛ در روز آخر شعبان، مردم در خانه های بزرگ ترها یا باغها و تفرج گاه های جمع می شدند و شادی می کردند. در این جشن خوراکی مخصوص داشتند.
روزه پیشواز یا پیشباز؛ روزه اول، وسط و آخر ماه رجب و شعبان به عنوان روزه پیشواز مرسوم بوده است. گاهی هم یک تا سه روز قبل از رمضان، به عنوان پیشباز رمضان روزه می گیرند.
آداب ماه
چراغانی و آذین بندی مساجد و خیابانها و ... طبل و دهل زنی در آغاز رمضان
ارسال پبام های تبریک در قالب نظم و نثر از سوی مردم به ویژه ادبا و شعرا
اعلام وقت سحر و بیدارکردن مردم به شیوه های گوناگون مانند دوره گردی مؤذنان و جارچیان در خیابان ها، برافروختن فانوس در گلدسته ها، طبل و شیپور نواختن، کوبیدن در خانه ها، شلیک توپ[۲۴] و زدن بوق حمام ها.
روش های قدیمی برای آگاهی از وقت شرعی غروب و زمان افطار، شبیه روش های اعلام سحر بوده است. با پیشرفت ابزارها و وسائل اطلاع رسانی هر دوره، تغییر کرده و جای خود را به رادیو، تلویزیون و پخش اذان از بلندگوهای مساجد داده است.
ثبت آداب و رسوم ماه رمضان در فهرست میراث معنوی ایران، نشان از اهمیت این فرهنگ در میان ایرانیان دارد که هر کدام به نوعی و با توجه به خاستگاه اعتقادی و آیینی خود این روزها را گرامی می دارند.
از دیرباز، مردم از ابتدای این ماه روزانه یک جزء قرآن تلاوت کرده و تا پایان ماه یک ختم قرآن انجام می دادند. در گذشته این ختم ها بیشتر در مساجد صورت می گرفت و امروزه رادیو و تلوزیون بخشی از این فرهنگ را به عهده گرفته اند. مساجد و زیارتگاه ها در این ماه رونق زیادی دارند.
در بسیاری از شهرها به هنگام افطار مغازه ها تعطیل شده و خیابان ها خلوت می شود، در برخی مساجد نماز جماعت بلافاصله پس از اذان مغرب و با سرعت خوانده می شود و در برخی پس از صرف افطار اقامه شده و بعد از آن برنامه های سخنرانی و مناجات برگزار می گردد. در شب های تابستان، مردم پس از افطار به برنامه های مختلفی مانند خرید و شب نشینی می پردازند و تعطیلی هنگام افطار را با فعالیت های تا نزدیک سحر جبران می کنند. برنامه های متعدد ورزشی مانند جام رمضان نیز پس از افطار برگزار می گردد. امروزه سریال های متعدد تلوزیونی با محتوایی که تلاش می شود ارتباطی به معنویت داشته باشد جایگزین بخشی از این فعالیت ها شده است.
شب میلاد امام حسن (ع) و ایام شهادت امام علی (ع) نیز در سراسر مناطق شیعه نشین با برنامه های خاص مولودی و عزاداری از بقیه روزها ممتاز می شود. افطاری دادن و کمک به نیازمندان و ایتام در این روزها پررنگ تر انجام می گیرد.
اذان مؤذن زاده اردبیلی، دعای سحر و مناجات ربنا به هنگام افطار از نواهای ماندگار این ایام اند.