مقدمه
از نفت خام بنزین، پارافین، روغن های سوخت و روغن های نرم کننده، گریس، موم، آسفالت و بسیاری از فرآورده های دیگر به دست می آید. تولید تجاری نفت، نخست برای آن بود که شب را کنار زند و به خانه ها روشنی بخشد، اما رفته رفته با کشف دیگر خواص نفت، این هیدروکربور به کالایی استراتژیکی تبدیل شد که بدون عرضه مستمر و مداوم آن، ثبات و امنیت جهان به خطر می افتد.
گفته می شود نفت از کلمه اوستایی (نپتا) گرفته شده است که کلدانیان و اعراب آن را از زبان مادی گرفته و (نفتا) خوانده اند. پترولیوم (petroleum) واژه ای لاتین هم ارز نفت است که از دو کلمه پترا (petra) به معنی سنگ و (oleum) به معنی روغن گرفته شده است. پیشینیان از نفت در پزشکی برای درمان زخم ها و روماتیسم و به عنوان مسهل نیز استفاده می کردند. در زمان نوح نیز از قیر برای جلوگیری از ورود آب به قایق ها استفاده شده بود. قیر، آسفالت و نفت در جنگاوری نیز به کار می رفت. هنگامی که اسکندر کبیر در سال 326 پیش از میلاد به هند هجوم آورد، با استفاده از اسب سوارهایی که ظروف قیر مشتعل را در دست خود تکان می دادند، فوج فیل های هندی را پراکنده کرد.
آشنایی با نفت خام
نفت مایعی است که عمدتاً از دو عنصر آلی هیدروژن و کربن تشکیل شده و دارای مقادیر کم تری از عناصر سنگین مانند نیتروژن، اکسیژن و گوگرد می باشد و به صورت طبیعی در زیرزمین و به صورت استثنایی در روی زمین یافت می شود.
نفت خام به انگلیسی Crude Oil و به روسی Naphra نامیده می شود که درحالت طبیعی به صورت مایع بوده و رنگ آن قهوه ای زرد مایل به سیاه است و دربرابر نور انعکاسی، رنگ سبز بخصوصی از خود نشان می دهد.
نفت از کجا آمد؟
جالب است که دو نظریه کاملاً متضاد درباره فلسفه وجودی نفت مطرح می شود، طرفداران نظریه اول معتقدند نفت منشأ غیر آلی دارد. دانشمندانی مثل مندلیف باور به منشأ ماگمایی هیدروکربن ها داشتند و بیان می کردند که گوشته زمین دارای آهن کاربید است که می تواند با آب های نفوذکننده واکنش کرده و متان و دیگر هیدروکربن ها را تشکیل دهد. بعضی از محققان نیز معتقدند در زمان تشکیل سیاره زمین مقدار زیادی گاز CO2 در درون زمین به تله افتاد و به مرور زمان در اثر گسله هایی به سمت بالا مهاجرت کردند و وارد پوسته زمین شده اند و در حوضه های رسوبی به دام افتادند و در نهایت با آب های موجود واکنش داده و هیدروکربن ها را تشکیل دادند.
اما نظریه دوم که طرفداران و شواهد بیشتری نیز دارد، منشأ آلی نفت است. طرفداران این نظریه معتقدند که از ته نشین شدن مواد آلی حاصل از بقایای گیاهان و جانوران همراه با رسوبات در یک حوضه رسوبی در حال فرونشینی و با گذشت زمان که ژرفای تدفین افزایش یافته و رسوبات دچار افزایش دما و فشار می شوند این مواد آلی به تدریج تبدیل به کروژن و نهایتاً نفت و گاز می شوند. در این نظریه نکته قابل توجه مقدار کم ماده آلی است که در رسوبات به دام می افتد زیرا مقدار زیادی از مواد آلی در تماس با اکسیژن هوا توسط باکتری های هوازی تجزیه می شوند و از بین می روند. بررسی ها نشان می دهد که برای محافظت ماده آلی نیاز است که تولید مواد آلی، بالا و آهنگ رسوب گذاری بهینه (نه بالا نه پایین) و شرایط بی اکسیژن باشد.
انواع نفت خام
نفت خام انواع مختلفی دارد که بیش از هفتاد نوع آن به مقدار تجاری، تولید و در بازار معامله می شود. شاید هیچ دو نفت خامی را نتوان یافت که خصوصیات آن درست مثل هم باشد، اما می توان ویژگی هایی به دست آورد که از طریق آن و با مقایسه آن ها با ویژگی های نفت خام های شاخص نظیر برنت، دبلیو.تی.آی و دوبی، بهای معقولی برای آن ها در بازار به دست آید. از جمله این ویژگی ها سبکی و سنگینی و ترشی و شیرینی است.
برای نشان دادن میزان سبکی و سنگینی نفت خام، به طورمعمول از شاخص (API) استفاده می شود. این شاخص از حاصل تقسیم عدد 14.5 بر وزن مخصوص نفت خام در درجه حرارت 60 درجه فارنهایت، منهای عدد 131.5 به دست می آید. نفت خام های با API بالاتر از 30 را سبک و 20 تا 30 را متوسط و پایین تر از 20 را نفت خام سنگین می گویند. نفت خام هایی با API بیشتر از 44 مانند نفت خام «اکوفیسک» نیز وجود دارد که آن ها را بسیار سبک می گویند.
نفت خام افزون بر «هیدروکربورها» ، ناخالصی هایی نظیر نیتروژن، گوگرد، نمک و فلزات نیز در خود دارد. مقدار گوگرد (سولفور) موجود در نفت، یکی از مهم ترین عوامل تأثیرگذار بر قیمت آن است. هیدروژن سولفید به سبب داشتن خاصیت اسیدی، خورندگی دستگاه های تقطیر را افزایش می دهد و به سبب سمی بودن، به محیط زیست خسارات جبران ناپذیری وارد می کند. از این رو، حذف آن از نفت خام ضرورتی انکارنشدنی و در عین حال پرهزینه است.
«نفت شیرین» به نفت خامی می گویند که میزان گوگرد آن کمتر از 0.5 درصد و «نفت ترش» به نفت خامی می گویند که میزان گوگرد آن بیش از 0.5 درصد باشد. میزان گوگرد موجود در نفت خام به طورمعمول بین 0.1 و سه درصد وزن نفت خام است. بیشتر نفت خام های شیرین، سبک و بیشتر نفت خام های ترش، سنگین هستند.
نفت خام برنت
یکی از شناخته شده ترین شاخص های نفت خام است که به عنوان مبنای قیمت گذاری بسیاری از انواع نفت خام در بازارهای جهانی به کار برده می شود. نفت خام برنت مخلوطی از نفت استخراج شده از شبکه برنت و «نینان» در دریای شمال است که از طریق شبکه خط لوله به پایانه نفتی «سالوم وو»، بزرگ ترین بندر صادراتی دریای شمال، در بریتانیا انتقال می یابد و در آنجا بارگیری می شود. درجه API مخلوط برنت بیش از 38 و میزان گوگرد آن 0.41 درصد است، بنابراین در طبقه نفت خام های سبک و شیرین قرار می گیرد.
نفت خام مارس
نفت خام مارس (Mars) از جمله انواع نفت خام های سنگین و ترش به شمار می آید که در آمریکا و خلیج مکزیک تولید و در بندر Clovelly بارگیری و صادر می شود. درجه API آن 29 و مقدار گوگرد آن 1.9 درصد است
نفت خام میناس
نفت خام میناس (Minas) که با نام نفت خام سبک سوماترا (Sumatra Light) نیز شناخته می شود، یکی از نفت خام های شاخص بازار آسیاست که در مناطق خشکی جزیره ساماترای اندونزی تولید و از بندر «دومای» صادر می شود. این نفت خام با درجه API، 35.8 درصد گوگرد از جمله انواع نفت سبک و شیرین به شمار می آید.
نفت خام موربان
نفت خام موربان (Murban) با درجه API، 39.3 و وجود 0.8 درصد گوگرد از جمله انواع نفت خام های سبک و نسبتاً شیرین به شمار می آید. این نفت خام در امارات عربی متحد تولید و از بندر Jebel Dhanna بارگیری می شود.