چای سیاه نام یک نوشیدنی است که از گیاهی به نام کاملیا سیننسیس (Camellia sinensis) به دست می آید. لفظ چای کلمه ای چینی بوده که در قدیم در چین و شمال هند به کار برده می شد و ما دقیقاً همان کلمه را به زبان فارسی وارد کرده ایم. بوته چای برای اولین بار در چین و در حدود پنج هزار سال پیش شناخته شد که به تدریج علاوه بر دارا بودن خاصیت درمانی، برای مصرف رنگ آمیزی نیز به کار رفت. چای که در چین به صورت خودرو و طبیعی یافت می شود، بعد از مدتی به عنوان دم کرده، مفرح و بازآورنده سلامتی برای بدن به دربار پادشاهان راه یافت و حتی تا اواخر قرن گذشته، چای سیاه و چای سبز از نوشیدنی های تجملی و گران قیمت بوده است.
درباره تاریخ کشف چای، افسانه های زیادی گفته اند. ازجمله می گویند که یکی از امپراتوران چین دستور داد تا فردی را برای تنبیه از شهر بیرون کنند. آن شخص مدتی را در کوه و بیابان و در جنگل ها سرگردان بود و به همین خاطر بسیار ضعیف و ناتوان شده بود. در همین میان درختی را دید و از شدت گشنگی برگ آن را به عنوان غذا خورد و بعد از مدتی رنگ و رخسارش کاملاً زیبا به حالت اولیه برگشت. به طور مخفیانه وارد شهر شد و با یکی از نزدیکان امپراتور احوال خود را بازگو کرد. در نهایت امپراتور او را احضار کرد و از اینکه او صحیح و سلامت برگشته است متعجب شد. بعد از این ماجرا امپراتور، عده ای از طبیبان را برای تحقیق درباره خواص این گیاه مأمور کرد.
همچنین در افسانه ای دیگر گفته اند که روزی عده ای برای شکار به جنگل رفته بودند. گوشت یکی از شکارهای خود را در ظرفی ریختند و روی آن را با شاخه های چای پوشاندند. دوباره به شکار رفتند و بازگشت. چیزی که مشاهده کردند آن ها را بسیار متعجب زده کرده بود. گوشت ها کاملاً له شده بودند. نتیجه این مشاهده را به طبیبان اطلاع دادند و آن ها دریافتند که گیاه چای برای هضم غذا و زود پختن گوشت و حبوبات بسیار مؤثر است.
سابقه مصرف چای در ایران از قرن هفدهم میلادی گزارش شده که جهانگردان از چایخانه هایی گزارش داده اند که رجال و افراد ثروتمند در آنجا جمع شده و چای می نوشیدند. در ضمن در همان قرن هفدهم میلادی تاجری اصفهانی که دامنه تجارتش تا هندوستان می رسیده و اجناس این نواحی را به اروپا می برد و می فروخت، برای اولین بار چای را به اروپا برد و به عنوان نوشیدنی مفرح جدیدی که در هندوستان به آن «تِی» می گفتند، به اروپاییان چشاند.
زراعت چای بعد از چین، در هند و ژاپن و از قرن نوزدهم میلادی به تمامی نقاط مختلف و مستعد دنیا توسعه راه یافت. در روسیه و در سال ۱۸۸۵ به دستور دولت وقت، «پرنس-ورنتسف» در نواحی قفقاز شروع به کشت چای کردند. ژاپن در قرن نهم، در کشورهای آفریقایی و عثمانی در قرن نوزدهم به چای کاری پرداختند. نهال های چای در زمینی که خاک قرمز و مقداری آهن و هوای آن رطوبتی باشد و سرمای شدید کمتر از منهای ده درجه نباشد، به عمل می آید. البته شرایط دیگری مثل وجین مناسب و تقویت خاک و هرس هم جز عوامل مهم در این زراعت می باشد.
طرز تهیه چای سیاه
چایی که در منزل یا در سفره خانه می نوشیم، نتیجه چندین فرآیندی است که بر روی برگ سبز چای انجام می شود. فرایند کلی تولید چای سیاه، شامل دو مرحله است: روش رسمی و روش غیررسمی. در روش رسمی کلیه فرآیندهای تولید چای مثل، پلاس مالش، تخمیر و خشک کردن برگ چای باید انجام شود، اما در روش غیررسمی بعضی از فرآیندهای تولید چای سیاه باهم میکس می شوند. بیشتر کشورهای خارجی تولیدکننده چای سیاه نظیر کنیا، هند و بنگلادش از روش غیررسمی استفاده می کنند.
روش رسمی یا ارتدکس
۱- چیدن برگ سبز چای از باغات چای
اولین گام در تولید چای سیاه این بوده که برگ سبز چای از باغات چیده شده و طی مراحلی خاص، به کارخانه آورده شود. چیدن برگ سبز چای به راحتی گفتن آن نیست و خود شامل چندین مرحله است. در قدیم، مردم برای چیدن برگ از تکنولوژی هایی که امروزی برای چیدن برگ مشاهده می کنیم استفاده نمی کردند و تمام فرایند چیدن را با دست انجام می دادند. البته باید گفت که با آمدن تکنولوژی بازهم بهترین نوع چای، حاصل از چیدن برگ سبز چای به روش دستی است که از دو برگ و یک غنچه حاصل می شود. یکی از دلایلی که ما امروزه شاهد وجود انواع چای سیاه، از چای ممتاز و درجه یک گرفته تا ساقه چای (به اصطلاح چوب چای) هستیم، می توان به همین موضوع چیدن برگ سبز چای اشاره کرد.
۲- پلاس
بعدازاینکه برگ سبز به کارخانه آورده می شود، برگ سبز توسط کارشناسان بررسی شده و بعد از بررسی نهایی به اتاق پلاس آورده می شود. مرحله پلاس ازاین جهت بسیار مهم است که اگر این مرحله به درستی انجام شود یک چای مرغوب تولیدشده و اگر سهل انگاری صورت بگیرد اصلاً چای سیاه تولید نخواهد شد. وقتی که برگ ها را به اتاق پلاس می آورند، با پنکه هایی که تعبیه شده سعی دارند تا برگ سبز چای را پلاسیده نمایند که این امر باعث به وجود آمدن تغییرات فیزیکی (پلاسیدن و پژمرده شدن برگ) و تغییرات شیمیایی (تجزیه آنزیم های موجود در چای) می شود.
۳- مالش
بعدازاینکه برگ های چای به اندازه کافی در اتاق پلاس ماند و به اصطلاح پلاسیده شد، نوبت مالش می رسد. منظور از مالش همان فرایند لول کردن برگ های پلاسیده چای است. این کار دو مزیت اصلی دارد. اول اینکه وقتی که برگ پلاسیده مالش داده می شود، شیره برگ چای به بیرون می ریزد، مزیت دوم این است که آنزیم های موجود در چای بهتر تجزیه شده و در مرحله خشک کردن چای، عطروطعم بی نظیری به چای سیاه می دهد.
۴- تخمیر
تخمیر مرحله مهمی در فرایند تولید چای سیاه محسوب می شود. فعالیت های شیمیایی که در این مرحله روی برگ مالش داده شده انجام می شود، کیفیت نهایی چای سیاه را مشخص می کند. تبدیل برگ سبز چای به یک چای خوش عطر به وسیله اکسیداسیون یا تخمیر انجام می شود. این مرحله هیچ قواعد خاصی ندارد و فقط تجربه کاربری در آن دخیل است. ممکن است محیط شما طوری باشد که زمان تخمیر نصف زمان موجود در بنگلادش باشد یا به عکس. دمای مناسب برای تخمیر بین ۲۳ تا ۲۶ درجه سانتی گراد و میزان رطوبت هوا باید ۹۵ درصد باشد. هر چه دما را زیادتر کنید، عملیات تخمیر سریع تر صورت می گیرد اما بر کیفیت چای می تواند تأثیرات منفی داشته باشد.
۵- خشک کردن
تا اینجای کار، تغییرات زیادی را در چای ایجاد کردیم. برگ چای را مالش و در حالت تخمیر قراردادیم. حال لازم است که کلیه تغییراتی که روی چای ایجادشده را تثبیت کنیم و کاری که کنیم که تغییرات روی چای سیاه تولیدشده، باقی بماند. برای این کار باید چای سیاه را خشک کنیم. خشک کردن چای تخمیر داده شده باعث می شود که کلیه واکنش هایی که روی برگ سبز چای صورت گرفته، تثبیت شود.
۶ – مرحله دسته بندی چای سیاه یا سرت کردن
وقتی که چای سیاه تولید شد، لازم است که چای را ازنظر ریز یا درشت بودن دسته بندی کنیم. در کارخانه ها این کار به طور خودکار انجام می شود و محفظه هایی وجود دارد که چای سیاه ریز یک طرف و چای سیاه درشت یک طرف دیگر ریخته می شوند. چای های طبقه بندی شده ازنظر کیفیت و قیمت باهم تفاوت های زیادی دارند.
روش غیررسمی یا CTC
همان طور که در روش رسمی دیدیم، کلیه فرآیندهای تولید چای سیاه انجام می شود، اما در روش غیررسمی یا روش غیر ارتدکس چای سیاه به گونه ای دیگر تولید می شود. در این روش، برگ های پلاسیده نشده یا کم پلاسیده شده تخمیر و خشک می شوند. در واقع مرحله پلاس تا حد زیادی حذف می شود و مرحله مالش و خشک کردن یا هم تلفیق می شود که در مقدار زیادی از زمان صرفه جویی می شود. این نوع چای در بیشتر کشورهای هند و کنیا و در کشورهای اروپایی مصرف می شود، اما در ایران تمرکز بر روی تولید چای سیاه به روش رسمی است و به روش CTC توجهی نمی شود.