شورای بین المللی موزه ها 1 ICOM چنین تعریف می کند:موزه موسسه ای غیر انتفاعی و دائمی است که در خدمت جامعه قرار دارد و همگان میتوانند از آن استفاده کنند و آثار و شواهد عمده مربوط به مردم و محیطشان را با هدف مطالعه، آموزش و تفریح در اختیار می گیرد، نگهداری می کند، مورد تحقیق قرار میدهدو به نمایش می گذارد.
در ماده 2 فرمان 1542-45 سیزدهم ژوئیه 1945 فرانسه آمده:
به هر کلکسیون متشکل از آثاری که دارای ارزش هنری، تاریخی یا باستان شناسی باشد و به صورت دائمی در معرض تماشای عموم قرار گیرد موزه اطلاق می شود.
تعریف اشیاء موزه ای:
اشیاء موزه ای یا اموال فرهنگی تاریخی به کلیه آثاری که از گذشتگان به دست ما رسیده و توسط نسل حاضر به لحاظ ارزشهای هنری در جامعه شاخص می شود یا آثاری که نشان دهنده اندیشه، فرهنگ و تمدن انسان باشد.
موزه مادر چیست؟
بزرگترین و پر محتواترین موزه است که انواع آثار را دارد. مثل موزه ایران باستان که به موزه ملی ایران تغییر نام داده است.
انواع موزه ها:
به طور کلی موزه ها به سه دسته عمده تقسیم می شود:
1-تاریخی:
شامل هر نوع شیئ و اثر تاریخی و هنری که مربوط به مردم و افرادی که در طول
دورانهای ماقبل تاریخی از خود آثار فرهنگی به جا گذاشته اند و نیز ابزار و موارد و اسناد دیگری که نشان دهنده تاریخ و فرهنگ و تمدنهای قدیم و جدید و مترقی ملل باشد.
2- موزه علمی:
دارای اشیاء و موادی هستند که دست بشر در آفرینش آنها دخالتی نداشته مثل گیاهان، جانوران، حشرات، سنگها، خاکها، سنگواره ها و غارها و...
3-موزه هنری:
شامل اشیاء و آثار هنری و زیبایی که دست بشر وذوق وی در آنها دخالت داشته، گاهی به آنها صنایع مستظرفه، هنرهای زیبا و صنایع دستی گویند.
موزه های تاریخی به این صورت طبقه بندی می شوند:
مردم شناسی: شامل پوشاک، صنایع دستی کشاورزی قدیم و جدید، انسان شناسی، مکاتب و فرقه های مذهبی، آداب و سنن اجتماعی.
باستان شناسی: آثار حجاری و نقوش برجسته، آثار معماری و شهرسازی، سکه ها، مهرها و نشانهای حکومتی.
تاریخی: شامل وقایع مهم تاریخی، نهضتها، اسلحه شناسی قدیم و جدید و موزه های اختصاصی برای یک شخصیت تاریخی.
موزه های علمی شامل:
موزه تاریخ طبیعی: که ماهیها و جانوران، جانورشناسی، گیاه شناسی و موزه سنگ و سنگواره ها را شامل می شود.
موزه فنی: که شامل وسایل نقلیه، ماشین آلات، اختراعات و اکتشافات است.
- موزه های هنری شامل:
1- موزه های نقاشی، معماری، مجسمه سازی، آثار کلاسیک و مدرن در قالب هنرهای معاصر و موزه هنرهای ملی یا هنرهای زیبا.
موزه هنرهای تزیینی و صنایع: کنده کاری و منبت کاری، خط و کتابت و خوشنویسی، جواهرسازی، سرامیک و کاشی، شیشه، سفال و آبگینه، صنایع دستی و لوازم خانگی، فرش، منسوجات و پارچه، اسکناس و سنگ قبر.
طبقه بندی 9 گانه موزه ها:
موزه ملی کشور_ موزه منطقه ای _ موزه محلی _ موزه تخصصی _ موزه موضوعی _ موزه پژوهشی _- موزه اهدایی _ - موزه خصوصی و کاخ موزه ها.
1- موزه ملی: در برگیرنده همه اشیاء کشور است که باید منعکس کننده تاریخ تمدن و فرهنگ یک کشور باشد و اشیاء آن باید منحصر به فرد، نفیس و در شأن ملی باشند.
2- موزه منطقه ای: در استانها و با ویژگی معرفی فرهنگ و تمدن منطقه تشکیل می شود.
3- موزه محلی: جنبه معرفی فرهنگ حوضه جغرافیایی متعلق به آن شهر را دارد و آداب و رسوم و مردم شناسی منطقه را معرفی می کند.
4- موزه تخصصی: معرفی رشته تخصصی را بر عهده دارد. مثل موزه های آبگینه و سفالینه، موزه فرش و ...
5- موزه موضوعی: بیان کننده موضوعی خاص است. مثل موزه لاهیجان (تاریخچه چای در ایران)، موزه رختشویخانه زنجان.
6- موزه پژوهشی: این موزه ها در کنار مکانهای تاریخی که مورد کاوش، پژوهش و مرمت قرار می گیرند ایجاد می شوند. مثل موزه تخت جمشید، هفت تپه و....
7- موزه اهدایی: اشیایی که به صورت یک مجموعه از سوی اهداکننده با شرایط خاص ایجاد می شوند مثل موزه آبکار و بهزاد.
8- موزه خصوصی: مجموعه داران اشیایی را در معرض دید عموم قرار می دهند مانند موزه کندلوس.
9- کاخ موزه: کاخهایی که از لحاظ دارا بودن آثار هنری و شیوه معماری جزو آثار تاریخی کشورند، در معرض دید عموم قرار می گیرند و اشیاء درون آنها یا متعلق به خود کاخ یا از جاهای دیگر است. مانند کاخهای سعد آباد، نیاوران و گلستان.
طبقه بندی اشیاء موزه ای:
اشیاء باستان شناسی، اشیاء مردم شناسی، اشیاء هنرهای دستی، اشیاء هنرهای معاصر.
1- اشیاء باستان شناسی: اشیاء حاصل از حفاریها و کاوشها که بیش از صد سال قدمت دارند. و بر اساس کاربری، قدمت و حوضه جغرافیایی طبقه بندی می شوند.
2- اشیاء مردم شناسی: اشیایی با قدمت کمتر از صد سال که در زندگی امروز ما هم حضور دارند. با توجه به تنوع فرهنگی ایران اشیاء زیادی در این زمره قرار می گیرند. اشیاء فنون معیشت کشاورزی، دامداری و...، اشیاء مربوط به مسائل اجتماعی مانند مدارک، ابزار جنگی، زینت آلات و ...، آیین و مراسم، وسائل مربوط به نوروز و محرم و ...، وسائل معماری، ابزار ساختمان سازی و تزئینات ساختمان. هنرها مانند اشیاء نقالی، پرده خوانی، رقص و ... صنایع دستی، دانشهای عمومی، وسائل پزشکی، حجامت و شکسته بندی و ...
ابزار کیمیاگری و ستاره شناسی. ظروف نگهداری خوراک و آسیابها. پوشاک، دامنها، پاپوشها و... اعتقادات و وسائل مربوطه مانند نظر قربانی، دعاها و ... به طور کلی اشیاء مردم شناسی بر اساس موضوع طبقه بندی می شوند.
3- اشیاء هنرهای دستی: در زمان حال ساخته می شوند ولی از نظر فرم و نقش و تزئینات تقلیدی از گذشته اند که بر اساس جنس و تکنیک طبقه بندی می شوند. مانند:
دستبافته ها، فلزکاری، قلمزنی، زرگری، قلاب بافی، عرقچین، گیوه. هنرهای کتابت شامل جلد سازی، تذهیب و تشعیر. کاشی کاری، سفال گری، شیشه گری، صنایع چوب و سوزن دوزی.
4- اشیاء هنرهای معاصر: این اشیاء نه قدیمی اند نه واجد هنرهای سنتی بلکه اشیاء نخبه و هنری با خلاقیتها و ابتکارات جدیدند.
بعضی موزه های عمومی به سبب تخصصی بودن کلکسیونهایشان تحت نظارت مدیریتی غیر از اداره کل موزه ها یا وزارت فرهنگ و ارشادند. مانند وزارت آموزش و پرورش، وزارت دفاع، اقتصاد و دارایی، ارتباطات و فناوری اطلاعات.
تفاوت موزه های طبقه بندی شده و کنترل شده در این است که مسئول موزه های طبقه بندی شده کارمند دولت محسوب می شود.
تاریخچه ایجاد موزه در ایران:
در دوره قاجار سازمانی به نام اداره عتیقات به ریاست ایرج میرزا و موزه ای به نام "موزه ایران" تأسیس شد. اما این اداره صرفا به جنبه های ظاهری حفظ آثار توجه داشت و فقط برای سرگرمی افراد خاصی ایجاد شده بود. با انتشار روزنامه ها و آشنایی با فرهنگ غرب از طریق مسافرت به اروپا لزوم ایجاد موزه مطرح گردید. چنانچه در قانون اداره وزارت معارف2 مصوب 1328 ق. به تشکیل مجموعه های علمی- تاریخی و تأسیس موزه های تاریخی- علمی و صنعتی اشاره شده است.
نخستین موزه دولتی ایران توسط ناصرالدین شاه در داخل یکی از تالارهای وسیع عمارت خروجی کاخ گلستان احداث شد که مکان آن در بین کاخ شمس العماره و گوشه شرقی باغ، یعنی تالار "سلام" قرار داشت. ولی شاه تحت تأثیر موزه های غربی تصمیم گرفت موزه ای تحت تأثیر غربیها تأسیس کند. بدین منظور بناهای قدیمی شمال کاخ گلستان را تخریب و به جای آن "اطاق موزه" و "سرسرا" و "حوضخانه" و سایر ملحقات آن را ساختند.
از یادداشتهای محمد حسن خان اعتماد السلطنه در روزنامه ایران3 چنین بر می آید که آرایش و تنظیم تالار موزه و چیدن اشیاء و نصب تابلوها و ... تا حدود سال 1296 ق. طول کشیده است.
در شماره 290 روزنامه ایران مورخ 1293 ق. چنین آمده است:
" هر کس از جواهر گرانبها و اشیاء نفیسه قدیمه از قبیل ظروف و مسکوکات و اسلحه و پرده نقاشی و ... داشته باشد، به جهت اتاق موزه همایونی لازم است به دارالطباعه آورده و به صنیع الدوله بنماید که به قیمت عادلانه بجهت دیوان همایون اعلی ابتیاع خواهد شد."
سالها بعد در سال 1295 ش. موزه ملی ایران1 در محل وزارت معارف و در یکی از تالارها برپا شد. در سال 1304 ش. به تالار آیینه کاخ مسعودیه2 نقل مکان نمود و سرانجام در سال 1316-1315 ش. به ساختمان جدید ایران باستان (موزه ملی فعلی) منتقل شد.
با تصویب قانون حفظ آثار عتیقه مکشوفه در ایران در سال 1309 ش. و بموجب ماده اول نظامنامه اجرایی قانون آثار عتیقه ایران مصوب دوازدهم آبان 1309 ش. "کلیه آثار صنعتی اقوامی که تا انتهای دوره زندیه در خاک ایران زندگی کرده اند، عتیقه نامیده می شود.
بر اساس تصویب این قانون نیمی از آثار اکتشافی از اماکن باستانی به دولت ایران تعلق می گرفت که به طور مرتب به موزه ایران باستان سپرده می شد و بدین صورت این موزه شکل واقعی و ملی به خود گرفت.همچنین اقداماتی هم در جهت تشکیل موزه های جدید در بقاع متبرکه صورت گرفت و تالارهایی هم در آستان قدس رضوی و آستانه حضرت معصومه در قم و ... به این امر اختصاص یافت.
از آنجاییکه فلات ایران دارای تمدن چندین هزار ساله است، با انجام کاوشهای علمی متعدد در سرزمین ایران آثار فراوانی کشف گردید و به منظور نمایش و عرضه آنها نیز، موزه های زیادی در تهران و شهرستانها ساخته شد. و اینگونه آثار نفیس و تزئینی و عتیقه مکشوفه به تالارهای این موزه ها راه یافتند هر سال بر تعداد آنها افزوده گشت.