نقش برنامه ریزی در موفقیت تحصیلی
نیل به اهداف و موفقیت در برنامه ریزی درسی از اهمیت و ارزش ویژه ای برخوردار است. همچنین کسب دانش و تحصیل علوم، از آرمان ها و ایده های ارزشمند دانش جویان است. این مقاله به طور گذرا به اهمیت، جایگاه، نقش و تأثیر برنامه ریزی در پیشرفت تحصیلی و موفقیت دانش پژوهان پرداخته و مراحل و چگونگی برنامه ریزی را مورد بررسی قرار داده و به روش های مطالعه سودمند و مفید، زمان و مکان مطالعه و شرایط مطالعه نیز اشاراتی نموده است.
مقدمه
هریک از ما در طول شبانه روز ممکن است ساعاتی را به کار، مطالعه و ساعاتی را به خواب و ساعاتی را به خرید منزل، معاشرت و میهمانی، ورزش، صحبت های دوستانه، عبادت و … اختصاص دهیم. اما در لابه لای این برنامه ها، لحظات و دقایقی وجود دارند که بیهوده تلف می شوند. با جمع این لحظه ها و ضرب آنها در ایام هفته و سال، به ارقام قابل ملاحظه ای دست می یابیم. برای مثال، چیده شدن سفره و آماده شدن ناهار و شام، پنج تا ده دقیقه طول می کشد، همچنین مدت زمانی که برای پیمودن مسیر خانه تا مدرسه یا محل کار صرف می شود، ممکن است بسیار قابل توجه باشد. همه این لحظه ها می توانند مفید و قابل استفاده باشند. گاهی اوقات، اتلاف وقت از لحظه و دقیقه فراتر رفته و چه بسا به چندین ساعت و حتی چند روز می رسد. برای مثال، یک استاد به موقع در کلاس درس حاضر نمی شود و یا اصلا سر کلاس حضور نمی یابد، و کلاس درس تعطیل می شود. گاهی اوقات هم مسیر منزل تا دانشگاه یا مدرسه یا محل کار به اندازه ای طولانی است که ساعات زیادی را به خود اختصاص می دهد. هم چنین برخی ایام تعطیلات مانند روزهای جمعه، شهادت و ولادت های ائمه (علیه السلام) بدون برنامه سپری می شود.
همه این فرصت ها قابل کنترل و برنامه ریزی است و می توان آنها را مورد بهره برداری قرار داد. برنامه ریزی درحوزه ها و ابعاد گوناگون زندگی مطرح است. نمی توان جایی از زندگی را پیدا کرد که نیاز به برنامه ریزی نداشته باشد.
خانه داری، آشپزی، مطالعه، کار، اداره، فروشگاه، کشاورزی، پژوهش، خودسازی، عبادت و… همه وهمه نیازمند برنامه ریزی است. گرچه برنامه ریزی دارای جنبه ها و ابعاد گوناگون فردی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی است، ولی هدف ما از برنامه ریزی در این بحث، بیشتر معطوف به زندگی فردی و اجتماعی، به ویژه برنامه ریزی تحصیلی است. برنامه ریزی در زندگی فردی و اجتماعی از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا زندگی فردی و اجتماعی نسبت به سایر ابعاد زندگی، اساسی تر و پایه ای تر می باشد. بی شک افرادی می توانند به جایگاه و موقعیت علمی، پژوهشی، معنوی و شغلی نایل شوند که با برنامه ریزی صحیح و حساب شده و با روش مطالعه منطقی واصول، مسیر را طی کرده باشد. ورزشکار، هنرمند، کارگر، استاد، عالم و امثال آنها زمانی می توانند درکارشان به توفیق مطلوب نایل شوند که در کارهای خود برنامه ریزی و تدبیر داشته باشند. ممکن است بگویید افرادی هستند که برنامه ای در زندگی ندارند، ولی موفقیت های زیادی هم دارند. در پاسخ باید گفت: ممکن است گاهی اوقات این گونه باشد، ولی این موارد بسیار نادر است؛ ضمن آن که همان افرادی که بدون برنامه ریزی به موفقیت هایی نایل می شوند، در صورت برنامه ریزی، از موفقیتی چند برابر برخوردار خواهند شد.
برنامه ریزی و استفاده بهینه از فرصت ها، موضوعی است بسیار مهم. این موضوع برای دانش جویان و دانش پژوهان و دانش آموزان جوان، بسیار ارزشمند است. درباره این بحث، سئوالات جدی و زیادی از ناحیه دانشجویان، دانش پژوهان و دانش آموزان مطرح است. برخی از این قبیل سئوالات عبارتند از:
مفهوم برنامه ریزی
«برنامه ریزی» از جمله واژگان سهل و ممتنع است؛ زیرا ظاهری ساده و باطنی پیچیده دارد. با نگاهی به کتاب های مربوط به برنامه ریزی، در می یابیم که تعاریف زیادی درباره برنامه ریزی شده است که، بعضی از آنها ناقص و بعضی نیز با اهداف بحث ما سازگاری نمی باشد. در یک تعریف چنین آمده است: «تعیین و اتخاذ شیوه و روش هایی که ما را به بهترین نتیجه مطلوب برساند.»1 در تعریفی دیگر، برنامه ریزی عبارت از طرح تدابیری که بتوان به بهترین صورت از منابع موجود برای نیل به اهداف مطلوب استفاده کرد.
به نظر می رسد، مناسب ترین تعریفی که از برنامه ریزی می توان ارائه داد این است: پیش بینی خردمندانه و تنظیم فعالیت ها و بررسی نیازمندی ها در مدت زمان معین(شبانه روز، هفته، ماه و سال) بر اساس اولویت ها و متناسب با توان، استعداد و خواسته خود، در راستای نیل به اهداف.
تعیین برنامه ریزی
مثال ها و نمونه هایی از اتلاف وقت گذشت، ولی می توان یک گام فراتر گذاشت و با افرادی مواجه شد که در زندگی برنامه خاصی برای کل روزها و شب های خود ندارند و نه تنها دقیقه ها و ساعاتی را تلف می کنند، بلکه برای ماه ها و سال های خود نیز برنامه ریزی نداشته و ندارند. حتی کسانی هستند که با وجود اشتغال به تحصیل، برنامه صحیح تحصیلی ندارند. کار، تحصیل و زندگی بدون برنامه، به سرانجام خوبی منتهی نمی شود و انسان نمی تواند به هدف های مادی، معنوی و علمی نایل گردد. حضرت محمد (ص) درباره تدبیر و اندیشه ورزی و برنامه ریزی در کارها می فرمایند: ای پسر! هرگاه کاری را انجام دادی، از روی علم، عقل و تدبیر انجام ده و برحذر باش از این که کاری را بدون آینده نگری و آگاهی انجام دهی، به درستی که خداوند – جل جلاله- می فرمایند: «همانند زنی که بافته اش را بعد از این که محکم گردانیده بود، جاهلانه باز کرد، نباشید.»3 براستی آیا ممکن است بدون نقشه و تدبیر و برنامه ریزی به موفقیت رسید؟! آیا می توان کسی را سراغ گرفت که در زندگی بدون حساب و کتاب و بدون داشتن طرح و برنامه، توانسته یاشد به کامیابی و مقصد نهایی برسد؟! برنامه ریزی چارچوب و پایه اساسی کارها و خواسته های انسان می باشد و بدون آن، هیچ کاری سازمان نمی یابد. حضرت امیرالمؤمنین (ع ) می فرمایند: «بقای مناسب و دولت ها مربوط به برنامه ریزی و چاره اندیشی در امور می باشد.»
عوامل موفقیت در برنامه ریزی تحصیلی
الف. تعیین هدف
ب. رعایت اولویت ها
ج. نظم
د. استقامت و پایداری
ه. یادداشت کردن برنامه درسی
و. شناخت هدر دهنده های وقت
ح. تمرکز حواس
مهم ترین موانع تمرکز حواس
ط. علاقه و انگیزه
فنون و روش های ایجاد علاقه
ی. استفاده از تلقین مثبت و تجسم به عنوان عامل ایجاد انگیزه
مکان مطالعه
زمان مطالعه
منابع