در نظام اعتقادى اسلام، امر به معروف و نهى از منكر، جايگاه خاصى دارد كه بدون فهم آن، نمىتوان جايگاه آن را در منظومه فكرى امام علىعليه السلام دريافت. بدين روى بهاجمال نظرگاه قرآن كريم را درباره اين فريضه، يادآور مىشويم:
با در نظر گرفتن اين تأكيدات و نكات، مىتوان ديدگاه امام را درباره امر به معروف و نهى از منكر دريافت. در اين نوشتار مباحث را در چند محور مىآوريم:
تقدير و تشكر
اینجانب گردآورنده تحقیق از دبیر فرهيخته و فرزانه سرکار خانم طیب لی كه با نكته هاي ناب و گفته هاي عميق همواره راهنما و رهگشاي نگارنده در اتمام و اكمال اين تحقیق بوده اند گلشن سراي علم و دانش را با راهنمايي هاي كارساز و سازنده بارور ساختند و همچنين پدر و مادر گرامی كه با كرامتي چون خورشيد، سرزمين دلم را روشني بخشيدند تقدير و تشكر مي نمايم.
گفتار اول: جايگاه سياسى امر به معروف و نهى از منكر
تعبير امر به معروف و نهى از منكر، از تعبيرات كليدى و پربسامد در سخنان امام علىعليه السلام است كه در مناسبتهاى گوناگون و به دلايل مختلف بر آن انگشت مىگذارد و از آن سخن مىگويد. از اين رو مىتوان گفت كه اين تعبير از اهميت فراوانى نزد امام برخوردار است. براى دريافت جايگاه آن نزد امام، اين مطلب را در چند محور زير پى مىگيريم:
الف. مفهوم سياسى امر به معروف و نهى از منكر؛
ب. هدف و غايت دين؛
ج. فلسفه حكومت اسلامى؛
د. تأمين حقوق همگان؛
ه . حفظ نظام اجتماعى سالم؛
و. مكانيزم نظارتى در حكومت اسلامى؛
ز. رويكرد اجرايى به اين فريضه؛
الف. مفهوم سياسى امر به معروف و نهى از منكر
براى فهم عميق معناى امر به معروف و نهى از منكر نزد امام علىعليه السلام، بايد خود را از معناى رايج و محدود آن نجات دهيم و به اين مسئله از منظر حضرت بنگريم. تلقى رايج از امر به معروف و نهى از منكر غالبا خرد و محدود است و آن را منحصر به حوزه احكام عبادى و پارهاى از مسائل پيش پا افتاده اجتماعى كردهاند. حال آن كه از نظر امام، معروف هر آن كردار و رفتار و اعتقاد پسنديدهاى است كه عقل سليم انسان بدان حكم، و قرآن و سنت آن را تأييد مىكند. از اين منظر هر خير و خوبى در دامنه معروف مىگنجد، از آشتى دادن ميان زن و شوهر تا ارزانفروشى و رعايت انصاف در معاملات و همينطور تا بسيج عمومى براى جهاد.
اين كه امام به اين فريضه در سطحى گسترده و پهناور مىنگرد و آن را محدود به موارد خاص و حوزههاى خرد نمىداند، نكته مهمى است. از اينرو در روايتى كه به ايشان منسوب است، بر آن است كه اگر اين فريضه اجرا شود، همه فرايض خرد و كلان و آسان و دشوار ديگر نيز اجرا خواهد شد؛ زيرا امر به معروف و نهى از منكر، دعوت به اسلام است و رد مظالم و مخالفت با ظالم و تقسيم غنايم و گردآورى مالياتها و هزينه كردن آنها در موارد خاص خودشان است . بدينترتيب، نگاه امام به اين فريضه داراى دامنه وسيعى است و از خرد تا كلان مسائل اجتماعى را دربر مىگيرد. پس مىتوان گفت كه از نظر امامعليه السلام امر به معروف و نهى از منكر، يعنى امر به همه نيكىهاى اجتماعى و بازداشتن از همه مفاسد اجتماعى در همه حوزهها؛ از حوزههاى اخلاقى گرفته تا حوزههاى اقتصادى و سياسى، مانند توصيه و الزام حاكمان به معروف.
ب. هدف و غايت دين
دين عبارت است از پارهاى بايدها و نبايدها كه مؤمنان بايد در چارچوب آن حركت كنند و بكوشند بايدها را انجام دهند و از نبايدها بپرهيزند. امر به معروف و نهى از منكر نيز عبارت است از درخواست تحقق آن بايدها و كوشش براى پيشگيرى از نبايدها. از اين منظر مىتوان هدف دين را تحقق آن بايدها و محو آن نبايدها دانست. اين بايدها در قالب معروفها و آن نبايدها در هيئت منكرها معرفى مىشوند.
امامعليه السلام با چنين نگاهى به ماهيت وكاركرد دين، مىفرمايد: غاية الدين، الامر بالمعروف والنهى عن المنكر واقامة الحدود؛ «غايت دين، امر به معروف، نهى از منكر و اجراى حدود است. » اين رويكرد نيز گواه آن است كه امامعليه السلام به اين فريضه، چونان فريضهاى در كنار ديگر فرايض نمىنگرد، بلكه آن را اساس، ريشه، بنياد همه فرايض و برترين فريضه مىشناسد، و مهمترين كاركرد دين را چيزى جز همين امر و نهى نمىداند.
مقدمه
ج. فلسفه حكومت اسلامى
د. تأمين حقوق همگان
ه . حفظ نظام اجتماعى سالم
و. مكانيزم نظارتى در حكومت اسلامى
ز. رويكرد اجرايى به اين فريضه
گفتار دوم: شرايط امر به معروف و نهى از منكر
گفتار سوم: مراتب و آداب امر به معروف و نهى از منكر
آداب امر به معروف و نهى از منكر
گفتار چهارم: امام و حسبه.
جمعبندى
منبع